Tuesday, December 27, 2011

Post 5: Thaw Hah

Thuhmahruai: A hmasa berin thaw hah zawng zawng hi asthma  a ni vek lo tih hre phawt ila. Thaw hahna chhan chi hrang hrang  pawimawh zualte chu:
·         Chuap dik lohna: Asthma, Pneumonia, COPD,  Chuapa tui tling (effusion), adt.
·         Lung dik lohna: Lung ‘valve’ tha lo, Heart failure, adt.
·         Chhan dang: nak ruh tliak ,  thisen nei tlem,  exercise,  rilru chiai, thaw hah der,  adt.
Tun tum atan chuan Asthma bik  chungchang  i lo sawi  teh ang:

ASTHMA:  Khawvela mi za zela  5 -8 in Asthma hi an vei.  Asthma lan chhuah dan ber chu thaw hah, khuh leh thaw ri tep tep a ni ber.   Asthma hian thawkna dawt a tivungin a tisawng te a, khak(chil) a siam tam a, chu chuan khuh leh thaw hah a siam thin a ni.
Asthma hi eng tia lo awm nge?   Asthma hi a awmtirtu tak hriat a ni lo va, amaherawhchu heng thilte hian asthma an thlentir niin an sawi:
·         Pian pui (genetic):  Asthma veite hi pianpui taksaa huat (allergy) ngah bik hi an ni fo mai. Chuvangin, asthma hi chhungkhat laina zingah vei an awm duh bik fo.
·         Kan boruak tawn(environment): Boruaka bawlhhlawh leh huat theih (allergen) leng vel tawn fuh emaw, naupan laia kan taksa invenna (immunity) a insiam puitlin hmaa  virus engin emaw a lo tihbuai vang  emaw pawh ni theiin an sawi bawk.
Asthma tizual/tichhuaktu:   Asthma  tichhuak/tizualtu zinga a lar zualte:
·         Boruak vawt / khaw vawt
·         Exercise/hnathawh hah
·         Thil  huat bik tawn palh (in chhung bawlhhlawh,  pangpar, ran hmul,  mei khu, adt.)
·         Rilru phawklek thut
·         Damdawi thenkhat (aspirin ang chi te)

Asthma enkawl dan: Asthma hi enkawl dam hmiah theih a ni lo.  Inenkawlnain a tum ber chu a veitu nunphung tikhaihlak lo thei ang bera asthma kha  ‘control’ hi a ni ber.   Inenkawlna chungchangah a veituin theihtawpa tan laa mawhphurhna a lak ve a ngai a, a chhungte pawhin theihtawpa an tanpui a mamawh bawk. Naupang asthma phei chu chhungkaw member bakah nau awmtu thlengin a enkawl dan an hriat ve a tul thin.  A theih chuan Asthma Action Plan’   siamin inenkawl dan tur fel taka ruahman a tha hle bawk. (Asthma action plan hi Internet atang pawhin download tur tam tak a awm.)
·         Hriat tur pawimawh:  Asthma tizual/tichhuak thintu hriat chhuah chuan chu thil chu pumpelh hram tum thin tur a ni.  Hnathawh leh chet vel erawh hrisel nan a pawimawh avangin thulh loh tur a ni.  Hnathawhna hmuna thaw haha hmun danga thaw hah si lo chuan a hnathawhna sawn emaw bansan emaw a tul mai thei. 

·         Damdawia inenkawlna:  A tawi zawngin sawi  thuak thuak ila: Asthma damdawi hman lar ho hi chu  chi hnihin angin a sawi theih awm e :

o   Thawkna dawt ti zau thei:
§  β2-agonist: Heng damdawite hi a bur siamsa hmanga hip luh (inhaler) emaw khawl hmanga hip luh (nebulizer) emawin an hmang ber, a muma ei tur chi leh injection pawhin a awm bawk. Mizoten kan hriat lar pawl tak chu Salbutamol (Asthalin) hi a ni awm e.
§  Theophylline:  Aminophylline injection hi  hman  lar ber chu a ni. Thawh hah nasaa dam dawi dangin a chhawk mai loh hunah chauh an pe tlang pui.
§  Anticholinergics: Ipratropium
o   Thawkna dawt vung tireh thei:
§  Steroids (Glucocorticoids):  Heng ho pawh hi hip luh chi (inhaler) a lar ber a,  a mum leh injection pawhin an hmang tho bawk. Hip luh zawnga taksa tana a tha lo lama thawk thei (side effects) tih tlem nan a hranpaa hipna bik “spacer hman tel a tha hle. Heng damdawi zinga hman larte chu Beclomethasone te, Prednisolone te leh Hydrocortisone te hi an ni awm e.
§  Sodium cromoglycate:  asthma nasa lo leh invenna angin, a hip chiin an hmang ber.
·         “Step” te tea  Asthma enkawl dan hetiang hian  lo entir leh ila: (Khawvel hmun hrang hrangah step a in ang vek lo)
o   Step 1: Thaw hah kar khat chhungin vawi 2 vawi 3 vel chauh:  Asthalin Inhaler hipin a ziaawm leh mai  thin. Ni tin hip ziah ngai emaw, zan lama thaw hah a chhuah emaw chuan Step 2-ah kai rawh.
o   Step 2:  Nitin thaw hah a chhuah chuan Steroid hip chi (e.g.Beclomethasone), ni tin vawi 2 atanga   vawi 4 emaw vel hman a tul thin. A la chhawk lo chuan Step 3-ah chho rawh.
o   Step 3:  Beclomethasone  hip kha   ni tin vawi 4 atanga vawi 10 thleng pawhin  san leh rawh. A la chhawk that loh chuan Step 4-ah kai rawh.
o   Step 4:  Beta2-agonist thawk rei chi, (e.g. Salmeterol) hmang tel rawh.
o   Step 5:  Thawhah a la chhawk loh chuan Prednisolone mum ei tel emaw, steroid dang injection hial a ngai mai thei a,damdawi ina in admit a ngai thin.
Note:   
·         Mahnia inenkawl thei tan pawh Step 2 chung lamah khi chuan damdawi in pan a tha. Eng hunah pawh mahnia inenkawl thei lo emaw, thaw hahin zual lam a pan zel emaw chuan damdawi in pan nghal mai a him ber.
·         Exercise lak dawn emaw, hna thawh dawn emaw hian a hma darkar chanve velah Asthalin inhaler ang chi han hip zauh la, chu chuan I thaw hah tur thui tak a a veng thei.



Thursday, December 22, 2011

Post 4: Khawsik (Fever)

Hrilhfiahna:  A tlangpui thuin kan khua a sik leh sik loh chu mahniin kan inhre thei a. Kan taksa lumna (temperature) hi a tlangpuia lakin  37degrees Celsius vel a ni a. Zing lam aiin tlai lamah kan taksa lumna a sang zawk thin.  Kan taksa lumna a pangngai aia a lo san chuan kan khua a sik tihna a ni a,  38 degrees Celsius  (100.4 degrees Fahrenheight) chin chunglam a nih phei chuan ngaihthah loh  tur  a ni.  Khawsik hian naupangah chuan kaih a siam thei a, khawsik sang lutuk 42.4°C leh a aia sang phei chuan thluak a tichhe thei hial a ni.


Khawsik chhan:  Khawsik chhan tam ber chu kan taksaah natna hrilk a lo luh vang (infection) a ni a, khawsik thlentu lar zualte chu:
  • Virus: hritlang leh khuh, hepatitis, HIV leh adangte(adt)
  • Bacteria: pan hnai la, tonsil na, pneumonia, TB,  zun in, adt.
  • Parasites: malaria
  • Taksaa dik lohna awm sa: SLE, Rheumatoid arthritis, adt
  • Cancer: leukaemia, lymphoma, thin cancer leh adt.
  • Damdawi: damdawi thenkhat khua tisik thei an awm bawk.
 I khua a sikin engtinnge i tih ang?  Khawsik tam tak chu amahin a reh ve leh mai thin. Na chhawkna Paracetamol 500mg ni khatah vawi 3 atanga vawi 6 vel thleng ei theih a ni. Chu bakah chuan
  • Tui tam tawk in tur. Thingpui, Cofee leh alcohol lam chu in loh a tha.
  • Chawlh hahdam tur
  • Puan them fai tui vawta chiah huhin i taksa i dep vawt thei bawk. Tui vawta inbual erawh chu tih loh tur a ni. 
 Engtikahnge doctor i rawn ang?   Heng a hnuaia mi engpawh hi i neih chuan doctor rawn nghal ang che:
  • I khawsikin zual lam a pan chuan emaw, ni 3 hnua i khua a la sik cheu chuan
  • I khawsik 40°C aia a san chuan
  • I khur emaw tlun emaw chuan
  • I lu a nat tel chuan
  • I taksa a sat viau laia i thlan a tlak si loh chuan
  • Mitvai, luak, ring(nghawng) na , tihrawl na emaw i neih tel chuan 
  • I lu a hai emaw, i ngaihtuahna a buai deuh nuai chuan
  • A hma lawkah ram pawn lama i zin chuan
  • I taksaah bawl (rash) a awm tel chuan
Doctor-in engtinnge a tih ang?  Khawsik hi natna ni lovin taksa chhungrila natna awm rawn lanchhuah dan (symptom) pakhat mai a ni.  Chuvangin, doctor-in i khawsik chhan kha a hmuhchhuah ngei a pawimawh a. I taksa a han endik (exam) a, i khawsik chhan a hre mai thei lo a nih chuan heng a hnuai mi 'test' thenkhatte te hi ti turin a rawn mai thei che:
  • Thisen test
  • Zun leh ek test
  • Hrawk chhung swab emaw khak emaw exam 
  • X-rays.
Inenkawl zuina: I natna an hmuh chhuaha zir a ni tawh ang.


Naupang khawsik:
Naupang hi an khawsik sang hle mah se harh leh hlim hmel takin an awm thei. Tin, an khawsik a san viau chuan an kaih(convulsion) thei a, nausen phei chu an kaih pawhin puitling angin an tal awrh awrh ngai lo. Heng a hnuaia mi ang hi naupang/nausen chu a nih chuan doctor rawn vat a tha:
  • Thla 6 hnuai lam
  • Taksaah bawl (rash) a awmin
  • 40°C leh a aia sang khawsik
  • Na chhawknain a chhawk loh chuan
  • Luak emaw kawthalo emaw a telin
  • Chaw emaw tui emaw a ei/in duh lohin
  • A tah ban theih loh chuan
  • A zawi riau emaw a chauh hmel viau chuan
  • Kaih emaw phu deuh zawk zawka a awm chuan 
  • A thaw a hahin
  • Na nei ni awm taka a lanin
Nute hian an fate awm danah hriatna (instinct) thuk tak an nei a, i fa khawsik danah ngaih that lohna engpawh i neih chuan doctor pan nghal mai rawh.

 

Monday, December 19, 2011

Post 3: Ka Tha Leh Mai Ang

Mizote chauh pawh ni lovin khawvel mihring reng reng hian mahni chunga natna leh thil tha lo lo thleng hi pawm harsa kan ti a, dam lohna engemaw kan neih nikhua pawhin dam leh mai tura inngaihna kan nei lian em em a, hei hi thil tha tak a nih laiin that lohna tam tak a nei thei tih hi hre tel bawk ila. "Ka tha leh mai ang" ti chung zelin rei tak doctor inentir lovin mahniin kan tuar fo thin a, thenkhatte phei chu a tawpkhawkah, a 'loh-theih-loh' tak tak hunah kan inentir chauh thin.  Inentir tlai lutuk hi mahni bawk a tuartu kan ni thin tih i hria ang u.

Inentir hma thatnate: Natna hrik taksaa a lo luh reng reng hian kan taksa hian nasa takin a lo do let nghal a, tam tak chu a hneh a, kan tha chhuak leh nghal mai bawk thin. Amaherawhchu,  natna khirh leh nasa zualte chu taksain amah maiin a hneh lo va, damdawi leh enkawlna dang hmanga puih a lo ngai thin a ni. Puih hma poh leh damna 'chance' a tha thin.  Chuvangin natnate hi kan taksain a lo tuar chuan a hma thei ang bera hmuh chhuah thuaia enkawl nghal vat hi a tha ber a,  cancer  leh natna khirh tak tak pawh hi hmuh chhuah thuaia enkawl vat chuan tihdam theih tam tak an awm thin a ni.

Inentir hi thil zahthak a ni lo:  Natna leh dam lohna tawk miah lo mihring an awm lo.  Mahni hriselna vawn that leh kan taksa enkawl ngun hi a pawimawh em em. Ram changkangahte phei chuan mi tam takin mahnia insawiselna neih hun nghak kher lovin a khat tawkin an hriselna enfiah turin doctor an rawn fo thin. An taksaa a lanchhuah hmain natna ruk an lo neih palh hlauh pawhin an hmu chhuak thuai a, an inenkawl dam thuai thin a ni. Natna thenkhat, zun thlum (diabetes) te, thisen sang ang chi te pawh hi taksaa a lan chhuah meuh chuan a lo nasa hle hman fo a ni. Chuvangin, taksaa harsatna engemaw tawh kher nghak lo pawhin kan hriselna in 'check up' fo hi thil zahthlak ni lovin thil finthlak a ni zawk.

I hriselna kha nangma mawhphurhna a ni:  I hrisel leh sel loh chungchangah khan mi dang ni lovin nangmah ngei kha a mawhphurtu i ni e! Ei leh inah te, zuk leh hmuam chungchangah te, hna thawh leh hahchawlh thuah te mahni i inenkawl uluk a pawimawh. Dam loh hritlan nikhuaah pawh  "Ka tha leh mai ang" i tih chhung khan thil pawi tak a thleng thei a ni tih hriain a rang lama doctor rawn i ching thin dawn nia. 

Saturday, December 17, 2011

Post 2: Hlauhawm Tak Leh Mak Taka Siam

I hnenah lawm thu ka hrilh ang che; hlauhawm tak leh mak taka siam ka ni si a”. (Sam 139:14)
Mihring  taksa  Pathianin a siam dan  hi a mak  em em a, “khawl” (machine) ang pawhin ngaihtuah ila khawl ropui ber a tling hial awm e.  Taksa bung hrang  hrang leh a hnathawh dante hi hetia han sawi sen mai chi pawh a ni lo va, taksa chhunga ‘khawl’ hrang hrangte thu khat vuaa inlungrual taka an thawh ho dan te hi chhui chian poh leh a mak tawlh tawlh a ni ber mai.
Hriatna tizau atan kan taksa bung thenkhat makzia hi lo thlir thuak thuak teh  ang:  
·         Kan pian hlim hian ruh 350 vel neiin kan lo piang a, kan than len laiin  ruh thenkhatte an inzawm a, kan han puitlin meuh chuan ruh 206 chauh kan nei ta a ni.
·         Ruh hi granite tlukin a chak a,  nawhalh bawk tia lek hian Ton 9 a rit  a dawl zo.

·         Tihrawl 600 chuang  i nei.
·         I nuih hian tihrawl 17 i hmang a, i thinur i nur hian tihrawl 47 lai i hmang thung!
·         Ni tin chil litre 1.7 vel kan tichhuak a, dam chhungin gallon 10,000 vel kan tichhuak hman.
·         Mi pangngai hian kum khatah chaw kg 500 vel a ei thin.
·         Pumpui chhung lam tuamtu ‘cells’ te hi pumpui thurin a tihchhiat  hmain ni 3 vel dan zelah a tharin an inthlak vek thin.
·         Mihring pangngai hi ni tin vawi 22,000 vel  kan thaw a,  boruak litre 11,500  vel kan thaw lutin kan thawchhuak hman. Minit khatah Oxygen  250ml thaw lutin Carbon Dioxide 200ml kan thaw chhuak thung.
·         Chuap chhunga thisen zamte hi zawm khawm ta ila kilometer 1,600 vela sei a ni ang.
·         Chuap chhung pindan te tete hi kaipharh ta vek ila Tennis Court khuh thei khawpa hlai an ni ang.
·         Lung hi minit khatah vawi 72 vel phuin, ni tin vawi 100,000 chuang a phu a, kum khatah  40,000,000 vel a phu hman
·         Lung hian ni tin thisen gallon 2,000 vel a pam (pump) chhuak a, dam chhungin gallon maktaduai khat leh a chanve vel a pump a, chu chu oil tanker 200 vel phur tawk a ni!
·         Thisen zam zawng zawng hi zawm khawm tai la mel 60,000 vela sei a ni ang!
·         Mihring pakhat thluak hian khawvela telephone zawng  zawng  thu thawn zat aia tam ni khatah a thawn chhuak thei!
·         Thluak atanga taksa peng danga thuthawn kal chak zawng chu darkar khatah  mel 248 vel ang a ni.

Heng bak pawh mihring taksa ropuizia sawi tur tam tak a la awm a, sawi  sen  a ni lo. Amaherawhchu, heng kan sawi baka thil chiang em em mai chu hei hi a ni:
Pathian hian mihring taksa hi HRISEL tur leh natna laka mahni inveng thei turin a siam! He mi tichiangtu thil thenkhat chauh lo tarlang leh ila:
·         Taksa pianphung:  Kan taksa peng derdep leh venhim ngai apiang (entir nan thluak, lung, adt) te hi fel takin ruh khauh tak chhungah a thun thlap a!  A ruah tui dawng lo zawnga kan hnar kua a han dah te hi a va finthlak em!  Kan vun te hi ‘water proof’ ngatin a siam a, chu mai ni lovin vuna thlan leh thil dang awmte hian natna hrik engpawh an tihlum zung zung thei zu nia!
·         Mahni in ‘repair’ thei tur siam:  Taksaah hliam emaw pem emaw lo awm se engmah  ti lo mah ila taksa kha amah leh amah in ‘repair’ turin hma a la nghal hmiah hmiah zel.  Doctor ten mi an zai pawhin damlo taksaa an zaina hmuamhma tidama tiphuitu chu taksaa thil awmsate kha an ni.  Thisen lo chhuak ta se la, chu pawh chu a tiphui turin hma a la nghal a, tuisik ang maia a luan reng loh nan thisen chu a lo khang nghal a, chu chuan thisen chhuak chu a titawp thin a ni.
·         Taksaa tuiril: Thisen, mittui, chil leh hnap te thleng hian  natna hril tihhlum theihna an nei vek!
·         Ral do khawl (Immune System):  Immune system ropuizia hi chu sawi fiah thiam harsa khawp a ni!  Natna hrik taksaa  lo lutte an lo tihlum chauh ni lovin,  dam chhungin chung natna hrik laka taksa lo inveng thei tura buatsaihtu a ni!  Natna hrik lo lut apiang an lo tihhlum bakah an lo chhinchhiah thlap thlap a, an theihnghilh leh ngai tawh lo! Ni dangah khang natna hrik ang kha lo lut leh ta se an lo hre nghal chat chat thei zel a, a tihhlum dan bik an thiam sa kha an lo hmang nghal chat zel zu nia!

Heng zawng zawng tlangkawmna chu hei hi a ni:   Hriselna hi i chanvo a ni a, chu chu Pathianin a siam dan che leh a duh dan a ni bawk.  Chuvangin, i taksa vawng hrisel tura mawhphurhna chu i chungah a tla nghal a, i hriselna tichhe thei thil zawng zawng lakah inveng fimkhur ang che.

Friday, December 16, 2011

Post 1: Inhmelhriattirna

Han ti ve rawih ang aw! 

Mizo tawng hmang Blog tam tak kan neih zingah hriselna  lam thu leh hla bik liau liau atana Blog siam hi ka la hre lem lo va.  Saptawng hmang thiamte tana hreiselna leh damdawi lam tarlanna website/blog chhiarsen loh an awm laiin Mizo tawng erawh chuan hmuh tur a vang hle a, a rualawhthlak hle bawkin ka hria.

Mi tam takin hriselna kawnga doctor rawn zung zung tur kan hmuh loh avang leh rawn man pawh kan neih remchan loh fo avangin ngawi rengin kan natnate a rukin kan tuar ngawt ngawt thin a nih hi. Chutiang a nih avang tak chuan awlsam zawka hriselna lam thukhawchang chhiar tur a awm theih nan leh,  a mamawh zualte tana hriselna/natna chungchanga zawhna zawh theihna remchang siam pahin he blog hi ka han buatsaih ve tawp mai a ni e. Theih ang angin in zawhnate chhan zel kan tum dawn nia.  Hmaichhana doctor rawn chu tluk lo mahse kawng tam takah kan tangkaipui tho ka beisei. 

Comment atangin zawhna lam pawh a zawh theih bakah, "Doctor Rawnna" tihah hian i harsatnate sawiin doctor i rawn thei a, "Add Comment" tihah hian click keuh mai tur  ani. A phek hi a in 'load' muang deuh mai thei a, dawhtheih deuh pawh a ngai mai thei. A tul chuan email lam thlengin hman tangkai theih turah ngai ila, Contact Me tihah hian min han email dawn nia.  Han ti chhin phawt ila, tih dan tha zawk kan la zir chhuak chho zel ang chu. Engti kawng zawng emaw tala he blog tlawhtuten in lo tangkaipui chuan he blog siam chhan hi a hlawhtling tihna a ni ang.